EEN BEKNOPTE GESCHIEDENIS VAN DE SCHAAKSTUKKEN

De vroege periode

Schaakstukken zijn altijd zeer aantrekkelijk geweest, los van het spel zelf. Het zijn niet alleen mooie figuren in allerlei vormen en maten, maar ook symbolen. Ze doen denken aan een oude wereld met al zijn oorlogsvoering en sociale hiërarchie, en prikkelen de fantasie over hun levensechte tegenhangers en de veldslagen waaraan zij deelnamen.

Deze stukken maken op meer dan een manier indruk op ons, en of ze ons nu artistiek ontroeren of ons verlangen prikkelen om meer te weten te komen over de samenlevingen waar het schaken wortel heeft geschoten, het is de moeite waard om hun ontwikkeling gedurende duizend jaar te kennen. Wat ze ooit waren, en hoe ze de inspirerende figuren zijn geworden waarmee we vandaag spelen, is immers het verhaal van het schaken zelf.

Schaken is inderdaad begonnen als het oorlogsspel dat het is. Geleerden geloven dat het een afgeleide is van een oud Indiaas spel dat chaturanga heette en dat in de 7e eeuw in Noord-India een grote bloei kende. Chaturanga verwijst naar een gevechtsformatie van het oude Indiase leger, en het spel werd, net als het huidige schaken, gespeeld met zes stukken met verschillende krachten, namelijk: de Raja (koning), de Mantri (minister), de Gajah (oorlogsolifant), de Ashva (paard), de Ratha (strijdwagen), en de Padati (voetsoldaat).

Chaturanga verspreidde zich naar Perzië waar het bekend werd als chatrang, en daar namen de stukken verschillende namen aan. De Raja van Chaturangas werd de Sjah, de Mantri werd de Wazir, de Gajah werd de Pil, de Ashva werd de Asp, de Ratha werd de Rokh, en de Padati werd de Piadeh. Zoals elke schaker weet, betekent schaakmat "Shah mat", de Perzische uitdrukking dat de koning dood is.

Chatrang ivoren stukken uit ongeveer 760 na Christus gevonden in Samarkand, Oezbekistan. Het linker stuk is waarschijnlijk de Olifant (Pil), terwijl het rechter het Paard (Ashva) is.

Perzië werd veroverd door de Moslims, die het spel vervolgens de Arabische naam shatranj gaven. In Moslemse handen verloren de stukken hun detail en karakter, omdat de Islam het maken van levensechte figuren verbiedt en beschouwt als afgoderij. Arabische stukken zijn abstract, maar volgen de algemene vorm en maatverhouding van hun Indiase en Perzische tegenhangers. Ze zijn over het algemeen gemaakt van stenen en klei in plaats van ivoor. Van Arabische stukken wordt gezegd dat zij het spel erg populair hebben gemaakt, omdat de productie ervan erg gemakkelijk was.

Stukken van Shatranj, de islamitische versie van schaken die voortkwam uit het Perzische spel chatrang. De stukken zijn zeer abstract, omdat de Islam de productie van levensechte figuren verbiedt.

Met de bloei van de intercontinentale handel en de groeiende expansie van de Arabieren kwam het schaakspel in alle uithoeken van Azië en Europa terecht. Het bereikte Japan en China waar het zich ontwikkelde tot varianten als shogi, go en xianggi.

Het was echter tijdens zijn reis naar het westen dat het schaken een belangrijke transformatie zou ondergaan. De moslims brachten het naar Noord-Afrika, en vervolgens naar Spanje via het Iberisch schiereiland. Schaken had het Europese vasteland bereikt via de achterdeur.

De Europeanen omarmden het spel en vervingen alle stukken door hun westerse middeleeuwse equivalenten. Niet alle stukken hadden echter hun tegenhanger, aangezien de Europese en Islamitische samenlevingen cultureel totaal verschillend waren. Wat de Minister of de Wazir van het Arabische schaakspel was, werd de Koningin, en wat de Pil of de Olifant was, een dier dat alleen in Azië en Afrika voorkomt, werd de Loper.

Even belangrijk is dat de Europeanen de regels van het schaakspel verbeterden. Zij introduceerden het concept van rokade en en passant, breidden het bereik van de Loper uit en gaven de Koningin veel grotere bevoegdheden dan de Wazir ooit had. Het resultaat was dat schaken sneller en spannender werd, en tegen de^16e eeuw was het het spel geworden dat vandaag wordt gespeeld.

De meest typische middeleeuwse set, die volgens velen ook de mooiste nog bestaande schaakstukken zijn, zijn de stukken van het eiland Lewis. Deze stukken, die in 1831 op het eiland Lewis in Schotland werden gevonden, dateren uit ongeveer de^12e eeuw. Gemaakt van walrusivoor en walvistanden zijn ze duidelijk Scandinavisch, waarschijnlijk afkomstig uit Noorwegen of IJsland. Het zijn de meest ingewikkelde voorstellingen van het koningschap (koning en koningin) en andere essentiële persoonlijkheden (ridder en loper en pion) uit de hoge middeleeuwen.

Het spel van Isle of Lewis gevonden in Schotland in 1831, nu in het British Museum.

De standaardisatie van de stukken

In de volgende drie eeuwen werd er in Europa geschaakt, en het evolueerde van het favoriete tijdverdrijf van de vorsten en de aristocratie naar het spel van de gewone man. Tegen het einde van^{de 18e} eeuw werd het schaakspel in alle hoeken en gaten van het continent gespeeld.

In de eerste helft van de^19e eeuw steeg de populariteit van het schaakspel zodanig dat er formele wedstrijden tussen de beste spelers van de Europese landen werden georganiseerd. In 1834 werd in Londen de eerste grote wedstrijd, een soort voorloper van het wereldkampioenschap, gespeeld tussen Louis-Charles Mahe de La Bourdonnais uit Frankrijk en Alexander Macdonnel uit Ierland. Rond die tijd waren vier schaaksets populair, namelijk de St. George, de Engelse Barleycorn, de Noordelijke Upright en de Franse Regence.

Populaire Pre-Staunton sets. Van boven naar beneden: de St. George, de Engelse Barleycorn, de Northern Upright en de French Regence.

Deze spellen werden veel gebruikt en dienden zowel voor casual als competitief spel, maar ze waren niet ideaal. Er was behoefte aan een eenvoudiger, steviger spel met een beter stukcontrast.

Deze vraag werd beantwoord toen in 1849 de Engelsman Nathaniel Cook zijn gepatenteerde ontwerp liet produceren door Jaques of London, toen en nu nog steeds een beroemde fabrikant van spelmateriaal. Jaques of London kwam met een set die precies aan de eisen voldeed. Het was eenvoudig maar elegant. De stukken waren zeer herkenbaar en stevig, en ze hadden niets van de ingewikkeldheid die oudere stukken deed breken en afbreken bij ruw spel. En het beste van alles is dat het gemakkelijk gereproduceerd kan worden.

Met de steun van Howard Staunton, toen 's werelds sterkste speler, was het spel onmiddellijk een conceptueel en commercieel succes. Schakers waren er dol op, en het was zo geschikt voor praktisch spel dat het de standaardset werd die overal ter wereld werd gebruikt.

Dit ontwerp van Nathaniel Cook is bekend geworden als Staunton-stijl, en het allereerste Staunton-stijlspel, de voorloper van alle moderne standaardsets, staat bekend als de Jaques van 1849.

Het allereerste Staunton-spel en de vader van alle moderne schaaksets: de Jaques van 1849.

Tegenwoordig worden bij alle door de Federacion Internacional de Echecs (FIDE) gesanctioneerde toernooien uitsluitend de Staunton sets gebruikt. Officiële sets bestaan uit 3,75 - 4-inch hoge koningen met 1,5-1,75-inch voetstukken.

Iconische schaaksets

De Staunton stijl is sinds de introductie in 1849 door ambachtslieden en snijders op vele creatieve manieren tot uitdrukking gebracht, en de FIDE geeft een vrijstelling voor het uiterlijk van de sets. Hier zijn enkele van de meest iconische.

1. De Jaques Klassieke Sets

Als de maker van de allereerste Staunton set, zijn de sets van Jaques de gouden standaard van de schaakspelproductie geworden. Jaques bracht na zijn model van 1849 meer ontwerpen uit, waarvan de latere nog functioneler werden. Ze zijn allemaal gewaardeerde verzamelobjecten geworden.

Jaques "Anderssen" van 1860	Jaques "Marshall" van 1925

De Russische sets

Schaken heeft een prominente rol gespeeld in Rusland, waar het werd gebruikt om de nationale eenheid te bevorderen na de Bolsjewistische Revolutie. Deze sets zijn over het algemeen mager en kaal, misschien een uitdrukking van de socialistische psyche in de Sovjetunie, die nooit voor overdaad en overbodigheid heeft gekozen. Hoe dan ook, ze zijn puur plezierig om mee te spelen.

Het Botvinnik-Flohr spel	Het Grossmeister spel	Het Letse spel

De herdenkingsspelen

Sommige sets die gemaakt zijn om speciale gebeurtenissen te herdenken zijn zelf onvergetelijk geworden. Hier zijn de beste:

De Zagreb (officiële set van de 1959 Candidates Matches gehouden in Zagreb, Kroatië)	De Dubrovnik (1950's Fischer Dubrovnik Schaakstukken in Mahonie Stained & Boxwood)	1972 Wedstrijd van de Eeuw (officiële set van de wedstrijd om het wereldkampioenschap van 1972 tussen Robert Fischer en Boris Spassky)

De zuiver functionele sets

Er zijn spellen die alleen maar functioneel bedoeld zijn, maar ze zijn tijdloos geworden omdat ze echt functioneel zijn.

De Franse Lardy set	Reproductie door Royal Chess Mall

De Duitse ridder set	Reproductie door Royal Chess Mall

De Pinney set	Reproductie door Royal Chess Mall

Het verhaal van de schaakstukken zal natuurlijk doorgaan zolang er geschaakt wordt, en met de mens zo creatief als hij is, zal er zeker meer geschreven worden.